Xung đột nội bộ

Mặc dù phải hứng chịu một mùa đông kiệt quệ, cả hai phe hồ hởi chào đón năm mới. Tổng thống Azerbaijan tỏ ra lạc quan trong khả năng mang lại một giải pháp chấp nhận được cho cuộc xung đột, với Tổng thống Armenia Ter-Petrossian. Nhưng những tia hy vọng mong manh nhanh chóng bị dập tắt vào tháng 1 năm 1993, dù cho những lời kêu gọi ngưng bắn từ phía Tổng thống Boris Yeltsin và George H. W. Bush, khi chiến sự trong khu vực âm ỉ trở lại.[53] Lực lượng Armenia bắt đầu một đợt công kích mới, đánh chiếm các làng ở phía bắc Karabakh vốn nằm trong tay quân Azeris từ mùa thu năm trước.

Sự thất vọng với các thất bại quân sự dẫn đến những hậu quả tai hại trong nội bộ Azerbaijan. Quân đội Azerbaijan ngày càng trở nên tuyệt vọng, bộ trưởng bộ quốc phòng Gaziev và lữ đoàn Huseynov quay sang cầu cứu Nga, một bước đi ngược lại với chính sách của Elchibey và bị xem là bất phục tùng. Các cuộc ẩu đả chính trị và tranh cãi về việc dịch chuyển vị trí các đơn vị quân đội giữa Bộ trưởng bộ nội vụ İsgandar Hamidov và Gaziev dẫn đến việc ông này từ chức vào ngày 20 tháng 2. Một cuộc cải tổ nội các cũng diễn ra ở Armenia, Ter-Petrossian bãi nhiệm thủ tướng Khosrov Arutyunyan và nội các vì không thực thi được một kế hoạch kinh tế khả dĩ. Các cuộc biểu tình phản đối của người Armenians chống lại Ter-Petrossian bị đàn áp và dập tắt.[54]

Trận Kelbajar

Nằm ở ngoài lãnh thổ phía bắc Karabakh, là tỉnh Kelbajar của Azerbaijan, cũng nằm trên biên giới với Armenia. Với dân số chừng 45.000, dân cư của mấy chục làng ở đây bao gồm chủ yếu người Azeris và người Kurds. Tháng 3 năm 1993, các khu vực do người Armenia kiểm soát gần đập chứa nước Sarsang ở Mardakert bị quân Azeris tấn công. Sau khi hoàn tất nhiệm vụ bảo vệ Martuni, các chiến binh của Melkonian được giao nhiệm vụ đánh chiếm Kelbajar, xuất phát điểm của các đợt xâm nhập bộ binh và bắn phá bằng pháo binh.[31] Hầu như không gặp mấy kháng cự từ phía quân Azeris, các chiến binh của Melkonian nhanh chóng chiếm được một bàn đạp trong khu vực và chiếm được một số xe bọc thép và xe tăng bị quân Azeris bỏ lại. Tới 2:45 chiều ngày 2 tháng 4, các lực lượng Armenia từ hai cánh tiến về Kelbajar trong một cuộc tấn công chớp nhoáng vào các binh lính và xe bọc thép của quân Azeris trong các chiến hào gần ngã tư Ganje-Kelbjar. Quân Azeri không chặn được bước tiến của các đơn vị xe bọc thép của Armenia, và tử trận gần hết. Cuộc tấn công thứ hai về hướng Kelbajar cũng nhanh chóng đánh bại lực lượng phòng thủ. Ngày 3 tháng 4, quân Armenia đã chiếm được Kelbajar.[31]

Cuộc tấn công khiến cho cộng đồng quốc tế tức giận chính quyền Armenia, và nó cũng đánh dấu việc lần đầu tiên, lực lượng Armenia vượt qua đường biên giới lãnh thổ Karabakh và tiến đánh Azerbaijan. Ngày 30 tháng 4, the Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc thông qua Nghị quyết 822, đồng bảo trợ bởi Thổ Nhĩ Kỳ và Pakistan, xác nhận Nagorno-Karabakh là một phần không thể tách rời của Azerbaijan và yêu cầu lực lượng Armenia rút khỏi Kelbajar.[55]

Hệ quả chính trị cũng diễn ra ở Azerbaijan, với Huseynov bắt tay vào tiến hành cuộc "hành quân về Baku" từ Ganje. Thất vọng với cái mà ông ta cho là sự yếu kém của Elchibey trong việc giải quyết cuộc xung đột, và vì bị cắt chức đại tá, lữ đoàn của ông tiến về Baku để lật đổ tổng thống vào ngày 18 tháng 6, rồi quyền lực được chuyển cho thành viên nghị viện Heidar Aliev. Ngày 11 tháng 6, Huseynov được bổ nhiệm làm thủ tướng Azerbaijan.[56]

Agdam, Fizuli, Jebrail và Zangelan thất thủ

Trong khi người Azerbaijan vẫn còn tìm cách thích ứng với sự thay đổi bộ mặt chính trị trong nước, thì người Armenia đau buồn vì cái chết của Melkonian, hy sinh trong một cuộc chạm trán gần thị trấn Merzuli, lễ quốc tang diễn ra tại Yerevan. Lực lượng Armenia nắm lấy cơ hội khủng hoảng chính trị ở Baku, khiến cho mặt trận Karabakh gần như bỏ ngỏ.[16] Trong 4 tháng sau cuộc rối loạn chính trị ở Azerbaijan, họ giành thêm được quyền kiểm soát 5 tỉnh lân cận, cũng như phần phía bắc của Nagorno Karabakh.[16] Quân Azerbaijani không có khả năng kháng cự lại bước tiến của người Armenia, phải bỏ hầu hết các vị trí của mình mà không kháng cự lại.[16] Tới cuối tháng 6, họ đã bị đẩy bật khỏi Martakert, mất đi bàn đạp cuối cùng ở vùng lãnh thổ này. Tới tháng 7, lực lượng Armenia chuẩn bị để đánh chiếm khu vực Agdam, một tỉnh lân cận và nằm cuốn vào Nagorno-Karabakh, tuyên bố họ muốn củng cố một vùng đệm an ninh để buộc pháo binh Azeri phải nằm ngoài tầm tác xạ.[57]

Ngày 4 tháng 7, một cuộc pháo kích từ phía Armenia vào thủ phủ của Agdam phá hủy nhiều nơi trong thị trấn. Binh lính và thường dân bắt đầu sơ tán khỏi Agdam. Đối mặt với tình hình quân đội suy sụp, Aliev tìm cách đàm phán với chính phủ Karabakh và các quan chức của nhóm Minsk. Tới giữa tháng 8, người Armenia tập trung quân quanh các vị trí của người Azeri ở Fizuli và Jebrail, bên ngoài lãnh thổ Nagorno-Karabakh.

Trước đà chiến thắng của người Armenia, thủ tướng Thổ Nhĩ Kỳ Tansu Çiller, cảnh cáo chính quyền Armenia không được phép tấn công Nakhichevan, và đòi người Armenia phải rút khỏi lãnh thổ Azerbaijan. Hàng ngàn binh lính Thổ Nhĩ Kỳ được gửi tới biên giới giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Armenia cuối tháng 9. Lực lượng Liên bang Nga đồn trú tại Armenia phản ứng lại bằng cách cũng tăng cường lực lượng ở phía bên kia biên giới, ngăn ngừa khả năng quân Thổ can thiệp quân sự vào cuộc xung đột.[58]

Tới đầu tháng 9, quân Azeri đã hoàn toàn bị rối loạn. Chỉ trong một thời gian ngắn, họ đã bị thua và mất tới 5 tỉnh. Phần lớn vũ khí hạng nặng mà họ mua hoặc nhận được từ phía Nga hoặc bị phá hủy hoặc bị bỏ lại chiến trường. Kể từ chiến dịch tháng 6 năm 1992, phía người Armenia chiếm được hàng chục xe tăng, xe bọc thép hạng nhẹ và pháo từ phía quân Azeris.[59] Nhiều dấu hiệu chứng tỏ sự tuyệt vọng của phía Azerbaijan được thể hiện như việc Aliev tuyển mộ chừng 1.000–1500 chiến binh mujahadeen Afghan và Arab từ Afghanistan. Mặc dầu chính quyền Azerbaijan bác bỏ, nhưng thư từ và ảnh mà phía Armenia bắt được chứng thực cho việc đó.[13] Phía Azerbaijan cũng tìm cách tuyển mộ người thiểu số Lezgin và Talysh, nhưng gặp sự phản kháng kịch liệt. Những sự hỗ trợ từ nước ngoài phải kể đến Pakistan và Chechnya, trong đó có cả chiến binh nổi tiếng Shamil Basayev.[60] Công ty dầu của Hoa Kỳ, MEGA OIL, cũng phải thuê một số chuyên gia huấn luyện quân sự, như điều kiện tiên quyết cho việc họ được phép khoan dầu ở các bãi dầu của Azerbaijan.[33]